BİR TOPLUM NEDEN
AHLAKLI OLMAK ZORUNDA?
“Ahlaki yaşam özünde insan toplumunun var oluş
tarzına sürekli zihniyet ve özgür irade ile katılım gücünü göstermeyi ifade
eder.” İnsanın kendisini fark ederek, farklı bir tür olarak doğadan ayrışması,
yani insanlaşması, toplumsallığı ve bilinçli emeğiyle olmuştur. Bilinç, insanın
zihniyeti demektir, toplumsallıkla
onun ahlakını oluşturur. Demek ki ahlakın
oluşmasının iki temel koşulu; bilinç ve toplumsallıktır”.
Ahlaka ilişkin,
felsefeciler arasında tartışmalar yoğundur. Halen üzerinde anlaşılmış, mutabık
kalınmış bir tanımı yoktur. Bunun nedeni herkesin kendi penceresinden, kendi
sınıf çıkarlarından bakmasıdır. Bu yüzden, kimine göre bireylerin karakteri;
kimilerine göre bireylerin kendileriyle, çevreleriyle, kurumlarla kurdukları
ilişkileri bağlamında, toplumsallığın oluşum ilkesi; kimine göre de insanın
özgürlüğünü kısıtlayan, engelleyendir. Oysaki ahlak, toplumun
yazılı olmayan, toplum içinde yaşayan insanların birbirleriyle ilişkilerini
düzenleyen; iyi olanla kötü olanın niteliklerini belirleyerek insanların hal,
hareket, tavır ve davranışlarına birtakım ölçütler getiren ilkeler, değerler ve
kurallar bütünüdür.
“Ya da benim yayınlanmış birçok makalemde sürekli
dediği gibi;“ Bir toplumun zora dayanmayan kurallı yaşamı değil onun taşıdığı
ahlak değerlerinin ne olduğudur zora dayanan kurallara hukuk denir hukukla
ahlak arasındaki en temel farklardan birisi de budur”.
Bir
toplumun ahlak ölçüleri, onun gelenekleri ile toplumsal değerlerinin rafine
edilmiş halidir. Ahlak, toplumu ayakta tutan ve va rlığının güvencesi olan bu
değerler sistemidir.Ahlak, toplumsal düzen
kurallarının en kadimi ve toplumsal dokuyla en fazla uyumlu olma özellikleriyle
toplumsal sistemlerin parametresi gibidir. Bir toplumsal sistemin ahlaki
değerlerinin aşılması, o sistemin, ömrünü tamamlamak üzere olduğunu gösterir.
Yeni toplumsal sistemler de ahlaki değerleri kendilerini kanıtladığı oranda
gelişme ve yaygınlaşma eğilimi gösterir.
“Ahlak”
kelimesinin kökeni “huy”, “doğa”, “yaratılıştan olan haslet” anlamları taşıyan,
Arapçadaki “hulk”tan gelmektedir. Latince’de ise, “mores” kökeninden gelir.
Mores sözcüğü, “uzlaşılar”, “pratikler”, “davranış kodları”, “belli bir kişinin
ya da grubun karakteri” gibi anlamları içerir. Ahlak denildiğinde ilk elden
anlaşılması gereken, toplumsal uzlaşmalar sonucu ortaya çıkmış olan doğal
kurallar ve bunların oluşturduğu karakterdir.
Ahlak anlam olarak,
toplumun uyulması gereken kurallar ve bu kuralların gücüdür. Yukarıda da
belirttiğimiz gibi, bu güç zorla değil, toplumsal varlığın sürdürülmesindeki
hayati rolünden ötürü, gönüllüce yürütülmektedir. Bu yönüyle dinden ayrılır.
Dinden farkı, kutsallık yerine dünyevi ihtiyaçtan kaynaklanmasıdır. Din de,
şüphesiz, dünyevidir. Ama kavramların oluşumu onu kutsallığa daha fazla
büründürür, daha soyut ve törensel yapar. Ahlak ise daha dünyevidir, günlük
yaşamın ihtiyaçlarından doğan gerekli ve pratik kurallardır. Aslında din ve
ahlak birbirine çok yakındır, çoğu zaman birlikte anılır.
Din
toplumların soyutlanmış düşünce ve teorisi iken, ahlak bunun yaşamı ve pratiği
durumundadır.
“Ahlaki yaşam özünde
insan toplumunun var oluş tarzına sürekli zihniyet ve özgür irade ile katılım
gücünü göstermeyi ifade eder.” İnsanın kendisini fark ederek, farklı bir tür
olarak doğadan ayrışması, yani insanlaşması, toplumsallığı ve bilinçli emeğiyle
olmuştur. Bilinç, insanın
zihniyeti demektir, toplumsallıksa onun ahlakını oluşturur. Demek ki ahlakın oluşmasının iki temel
koşulu; bilinç ve toplumsallıktır. Bunlar gelişmemişse ahlak da gelişmemiştir. Ya da bilinci ve
toplumsallığı gelişkin toplumlar, ahlakı gelişkin toplumlardır. İnsanın ilk
toplumsallaşması, eşitlikçi, komünal ve demokratik tarzdadır. Ahlak bunları birbirine bağlayan harç
gibidir. Harcı iyi olmayan veya yetersiz olan bir
duvarın uzun ömürlü olamayacağı nasıl gerçekse, ahlakı iyi karılmamış toplumsal
yapı da uzun süre dayanamaz.
İnsanın ilk toplumsal
oluşumu klan tarzındadır. Klan tarzında yaşamını örgütledikçe güç olduğunun
farkına varan insan, klanını kutsamaya başlar. Buna bir sembol vererek, bunu
bir inanç haline getirir. Ahlakın ölçütünün toplumsallık olduğu düşünüldüğünde,
toplumsallığıyla klan en ahlaklı toplumdur. Bu konuda Başkan APO şunları
belirtiyor: “…Klan bilincinin sembolü totemdir. Totem belki de ilk soyut
kavramlaştırma düzenidir. Totem dini olarak da değerlendirilen bu düzen ilk
kutsallığı, tabu sistemini de oluşturmaktadır. Klan totemin simgesel değerinde
kendini kutsamaktadır. İlk ahlak kavramına da bu yoldan ulaşmaktadır. Çok iyi
bilincindedir ki, klan topluluğu olmazsa yaşam sürdürülemez. O halde toplumsal
varlıkları kutsaldır ve en yüce değer olarak sembolleştirip tapınılmalıdır.
Din
inancının gücü de bu kaynaktan gelmektedir. Din ilk
toplumsal bilinç hafızası değildir çünkü ahlakla ben insanım diyen canlı
varlıkların bir bütünlüklüdür. Bu bilinçten giderek insanda önce katı bir inanca
doğar buda artık toplum bilinci formunun geliştirilmesi biçiminde inancını ve dini
inancını bu özelliğe göre belirler ve ilk temel hafızası, köklü geleneği ahlakın
da temel kaynağıdır.
Klan toplumu pratiğiyle ne kadar bilinç geliştirse, bunu
hep toteme, dolayısıyla kendi yeteneğine bağlamış oluyor. Simgesel olarak totem
gerçeğinde ise, insan topluluğunun giderek başarılı olması sürekli kutsamayı da
beraberinde getiriyor. Kutsama kutsalın, kutsallık ise toplumun gücü oluyor…”
Sınıflı topluma
geçişle bu toplumsallık, dolayısıyla ahlak da bozulur. Sınıflı bir renk alır ve
sınıflara göre değişir. Sınıfçı, iktidarcı ve devletçi toplumlara göre ahlak,
ipini koparmışçasına bireyselleşmektir. Toplumsallığı ve onun ahlakını kendi
gelişmesine karşı bir ayak bağı olarak görür. Ve tüm uygulamalarıyla bundan kurtulmaya
çalışır. Bu da beraberinde yeni bir zihniyet ve anlayış yaratır. Ancak, oluşan
yeni zihniyet karşı devrimci bir nitelik taşır. Ahlakla bağını koparmış
zihniyet değersizdir. Toplumun vicdanı olarak ahlak düşünüldüğünde,
toplumsallıktan kopmak vicdansızlaşmaktır.
Sınıflı
toplum tarihi, insanın doğal gelişimini saptırdığından, vicdansızlık ve
ahlaksızlık tarihidir. Yaşanan bunca savaşlar, katliamlar, yok etmeler hep
bundan dolayıdır. Ahlakını totemiyle oluşturan klan toplumu, çevresindeki her
şeyi kendisi gibi canlı ve kutsal gördüğünden, zarar vermeye yönelmemiştir.
İnsanı köleleştirmekten tutalım, doğanın tahrip edilmesine kadar tüm sorunların
kaynağı, toplumun oluşum değerlerine, yani ahlakına yabancılaşmaktır.
Ahlak aslında toplumsal özgürlüğün gelenekselleşmiş
biçimidir. Ahlakı kalmamış birey ve toplumun, özgürlüğü de kalmamıştır.
Ahlaksız toplum bitmiş toplumdur. Köleliğin ahlakından bahsedilebilinir mi? Ya
da köleliğin bu kadar içsel yaşanmasının nedeni bu ahlak yitimi değil mi?
Günümüzde özellikle
anarşistlerin ve postmodernistlerin söyledikleri gibi, ahlak insanın
özgürlüğünü kısıtlamaz, aksine geliştirir. Ya da tersinden söylemek gerekirse:
ahlaktan kopma köleliği getirir ve özgürlüğü öldürür. Yine, görecelilik adına
toplumsal ahlakı reddeden yaklaşımlar da vardır. Elbette ahlak toplumsal bir
şeydir. Toplum değiştikçe ahlak da değişecektir. Yine toplumlara, hatta toplum
içindeki kesimlere göre de ahlak farklılık gösterir. Bu anlamda zamana ve mekana bağlı olduğu, göreceli olduğu gerçeği vardır. Bu yadsınmıyor. Bu,
ahlakın bir yönünü oluşturur. Ancak bir de insanlığın oluşum ilkeleri olan
eşitlik, özgürlük, komünalite, demokrasi vb. yaklaşımlar var. Bunlar
toplumsallaşmanın kök hücreleri olduğundan, bunlarda derinleşme olsa da
değişmeyen değerlerdir bunlar. Ahlakı salt dini ve cinsel yaklaşımlara
indirgeyen anlayışlar da yetersiz yaklaşımlar olup, ahlakın özüyle
uyuşmamaktadır.
Toplum
renkli, canlı, çeşitli ve zengin bir organizmadır. Bunu bir arada tutan ortak
bağ ise ahlaktır. Yoksa salt hukukla ya da siyasetle veya sanat ve ekonomiyle
toplumu bir arada tutmak, yönetmek ve geleceğe taşımanın imkanı yoktur. Bu
konuda şunları belirte biliriz: “Toplumsal ahlak olmadan, yalnızca hukuk,
siyaset, sanat ve ekonomik yöntemlerle hiçbir toplumu yönetme veya değiştirme
olanağı yoktur.
Ahlakı, toplumun kendiliğinden varoluş biçimi olarak algılamak
gerekir. Dar geleneksel ahlaktan bahsetmiyorum; toplumun kendini yürütüş
vicdanı, yüreği olarak tanımlıyorum. Vicdanını yitirmiş toplum bitmiş
toplumdur. Kapitalizmin ahlakı en derinden tahrip eden sistem olması
anlamlıdır. Sonul sistem olması onun toplumsal vicdanı tahrip etmesini
anlaşılır kılar. Sömürü ve baskı sisteminin potansiyelini tüketmesinin somut
ifadesi, ahlakın sistemlice tahribi anlamına gelir. O halde kapitalizmle
mücadele zorunlu olarak etik -bilinçli ahlak- çaba gerektirir. Bunsuz mücadele
başından kaybedilmiş mücadeledir…”
Toplumsal ahlakın çok
kıt ve zayıf olması da genel ahlaksızlığın göstergesidir. Ahlakın zayıflaması
zincirinden boşalmış bir bireyciliğe ve toplumsal değerlerin tahribine yol
açar. Son sınıflı toplum olan kapitalizm açısından ahlak ‘enayilikle’ eş
tutulmaktadır. Ahlaki temelini, yani vicdanını yitiren bir toplum ancak kaos
halini ifade eder. Bugün başta Ortadoğu olmak üzere yaşanan kaosun temelinde bu
vardır. Aynı kaos daha da inceltilmiş bir halde Avrupa’da da yaşanmaktadır.
Bunu da en fazla toplumsallığın, toplumsal ilişkilerin zayıflamasında, giderek
yok olmasında görmek mümkündür. Bu da bireycilikle ilgili bir durumdur. Daha
doğrusu Avrupa uygarlığındaki bireycilik, ahlakın zayıf kılınmasıyla birlikte
gelişir. Bu tarz bireysellik ahlakı zorlar.
Bu
kaostan çıkmak, kördüğüm olmuş sorunları çözmek, bilimle yoğrulmuş bir zihniyet
yaratmakla mümkündür. Bunun için güçlü zihniyet savaşı vermek gerekir. Bu
olmadı mı değişim dönüşümlerden sonuç almak oldukça zordur.
Reel sosyalistlerin
sonuç alamayarak sistemin mezhebi haline gelmesinde, ahlaka gerekli önemi
vermemesinin payı büyüktü:
“Sistemin muazzam ahlaksızlaştıran gerçeği göz önüne
alınarak topluma gerekli ve yeterli etik ve ahlaki davranışlar, kişilikler ve
kurumlar da temsilini bulmalıdır. Kaosla etik ve ahlaktan yoksun bir
karşılaşma, birey ve toplumun yutulmasıyla sonuçlanabilir.
Ahlak toplumsal
geleneği asla göz ardı etmeden, onunla uyumlu yeni toplum etiğini eklemelidir.
Kaos sürecinde hakim sistem tarafından artık demagojik bir araç durumuna
sokulan siyaset kurum ve araçlarına karşı, toplumun yeniden yapılanması için
gerekli politikalar ve araçlarına özel bir önem vermek gerekir…”
Sınıfçı ve devletçi toplumun tüm kir ve pasını taşıyan
kapitalizm, ahlakın yadsınması üzerinden kendisini sürdürür. Öyleyse buna karşı
mücadele de büyük ahlak mücadelesidir. Demokratik, cinsiyet özgürlükçü ve
ekolojik toplum inşa edilirken ahlak vazgeçilmez ilke ve tutumdur. Bu,
toplumsallığın oluşum ilkesi olan eşitlik, özgürlük ve komünaliteye dönmektir.
TOPLUMU DÖNÜŞTÜRME KARARLILIĞI OLANLARIN ÖZGÜRLÜK AHLAKIYLA BAĞLARINI ASLA
YİTİRMEMELERİ GEREKİR. A. Berham ŞAHBUDAK...
DEMOKRATİK KİTLE ÖRGÜTLERİ
BİRLİĞİ
PLATFORMU Genel Başkanı A.Berham
ŞAHBUDK
