Cumhuriyet
rejimine giden süreçte, ilk adım, 23 Nisan
1920’de TBMM’nin açılması; ikinci adım, Mili
egemenlik ilkesinin 1921 Anayasası’nın birinci maddesi olarak yer almasıdır. Üçüncü adım, Sakarya Meydan Muharebesi ve Büyük Taarruz
’la işgalcilerin hayallerinin yerle bir edilmesidir. Dördüncü
adım, 1 Kasım 1922’de saltanatın kaldırılmasıdır. Beşinci adım, 24 Temmuz 1923’te Sevr’in yırtılması ve Türkiye’nin tapu senedi Lozan Barış
Antlaşması’nın imzalanmasıdır. Altıncı
adım, 13 Ekim 1923’te Ankara’nın başkent yapılmasıdır. Yedinci adımda, 29 Ekim 1923’te siyasal rejimin
adı, şekli açıklanmış ve Cumhuriyet ilan edilmiştir.
Sekizinci adımda, 3 Mart 1924’te halifelik kaldırılmıştır.
Atatürk, bu Cumhuriyeti bir gecede kurmadı; Cumhuriyet,
Mustafa Kemal’in kafasında uzun yıllar boyunca şekillenen çağdaş Türkiye
projesinin eseridir. Atatürk, gençliğinden itibaren J.J. Rousseau, Montesquieu,
Kant gibi yabancı aydınlar ile Tevfik Fikret, Namık Kemal ve Ziya Gökalp gibi
yerli aydınları okumuştur.
Mustafa Kemal Paşa, 19 Mayıs 1919’da Samsun’a
ulaşır ulaşmaz Ordu Müfettişi olarak 22 Mayıs 1919’da gönderdiği raporda yer
alan, “Millet, milli egemenlik esasını ve Türk milliyetçiliğini kabul etmiştir.
Bunu gerçekleştirmeye çalışacaktır” ifadesi Cumhuriyetin bir işaretiydi. 21/22
Haziran 1919 Amasya Genelgesi’nde, “Milletin istiklalini yine milletin azim ve
kararı kurtaracaktır” maddesi aslında Cumhuriyetin kendisiydi. Erzurum ve
ardından Sivas Kongresi’nde alınan kararlar Cumhuriyete gidişin göstergesiydi.
13 Ekim 1923’te, Ankara başkent yapıldı. Kentin nüfusu 25 bindi. Mustafa
Kemal Paşa, “Ankara, hükümet merkezidir. Ve ebediyen hükümet merkezi
kalacaktır” dedi. Sıra devletin şeklinin ilan edilmesine gelmişti. Gerçi, açık
bir meclis vardı ve yönetim şekli Cumhuriyetten başka bir şey değildi. Ancak,
adı henüz konmamıştı. Başbakan Fethi Okyar’dı. Bu dönemde, bir hükümet bunalımı ortaya
çıktı ve kriz çözülemedi. 28 Ekim 1923’te, İsmet Paşa, Fethi Bey
(Okyar), eski Kolordu Komutanı
Kemalettin Sami, Kocaeli Grup Komutanı Halit Paşa, Savunma Bakanı Kazım Paşa,
Rize Milletvekili Fuat Bulca, Afyon Milletvekili Ruşen Eşref’le Çankaya’da
akşam yemeğindedir. Yemek sonrası hükümet krizi görüşülür.
Mustafa Kemal, planını çok önce kararlaştırmıştı. Ortaya çıkan
sorunu kökünden çözecek şu cümleyi söyler: “Yarın Cumhuriyeti ilan edeceğiz.”
Sonra, İsmet Paşa dışındakiler yemekten ayrılırlar. Atatürk ve İsmet Paşa,
anayasa değişikliği üzerinde çalışırlar. Kanun teklifine, “Türkiye Devleti’nin hükümet şekli
Cumhuriyettir” kaydı konulur. 29
Ekim 1923 Pazartesi günü saat 20.30’da, anayasa değişikliği onaylandı.
“Yaşasın Cumhuriyet” nidaları ve alkışlarıyla Cumhuriyet kabul edildi. 15
dakika sonra 20.45’te, oylamaya
katılan 158 üyenin oybirliği ile
Ankara Milletvekili Gazi Mustafa Kemal Paşa ilk cumhurbaşkanı seçildi. Atatürk,
bunun üzerine bir konuşma yapar: ¨Hep
beraber ileriye gideceğiz.
Türkiye Cumhuriyeti mesut, muvaffak ve muzaffer olacaktır.¨ Türkiye’nin
nüfusu 13 milyondu. Okuma yazma oranı erkeklerde yüzde 7, kadınlarda binde 4.
40 bin köye karşılık, diplomalı ebe sayısı 136 idi. Sadece 337 doktor, 434
sağlık memuru, 60 eczacı bulunuyordu. 37 bin köyde okul, posta, yol yoktu. Ülkede 72 ortaokul, 23 lise vardı. 150
ilçede doktor yoktu. Trahomlu insan sayısı üç milyondu; sıtma, tifüs, verem,
frengi, tifo salgın durumdaydı. Kadınlar ikinci sınıf sayılıyordu.
Türk kadını 1934’te seçme ve seçilme hakkını kazandı. İtalya’da
1946’da, İsviçre’de 1971’de bu haklar verildi. Türkiye, kadınlara seçme seçilme
hakkı verilmesinde Avrupa’da yedinci; dünyada 12’nci sırada yer aldı. 1918-1945
yıllarında iki Dünya Savaşı sırasında Avrupa’da beş, Amerika’da beş olmak üzere
toplam 10 ülkenin meclisi açıktı. Türkiye, bu 10 ülkeden biriydi. 1938’de dünyada 17 ülkenin seçilmiş
hükümeti vardı ve bu ülkelerin içinde Türkiye de vardı. 1944’te ise tüm
dünyadaki 64 ülkenin sadece 12’si meclise ve anayasal düzene sahipti. Türkiye,
bu 12 ülkenin içindedir. Atatürk Cumhuriyeti’nin mucizesidir bu...
Hatay’ı tek kurşun atmadan vatan toprağına katmaktır
Cumhuriyet...
Küresel güçlerin baskılarına rağmen, Türkiye’yi İkinci Dünya Savaşı dışında tutabilme başarısıdır Cumhuriyet. ABD’ye, Batı’ya, ambargoya, emperyalizme ve TSK’nin yetersiz donanımına rağmen 1974 Kıbrıs Barış Harekatı’nı başarıyla yapan ve soydaşları zulümden kurtaran rejimin adıdır Cumhuriyet.
Atatürk’ün eseri NUTUK, Atatürk tarafından 15-20
Ekim 1927’de 6 günde, 36 saat 33 dakikada okunur. Nutuk, Atatürk’ün
vasiyetnamesi “Gençliğe Hitabıyla son bulur. İzleyenler, Gençliğe Hitabı
okurken, Atatürk’ün heyecanına hâkim olamayarak, sesinin titrediğini,
gözlerinden yaşlar aktığını söylerler. “Benim en büyük eserim Türkiye
Cumhuriyeti’dir” diyen Atatürk, Cumhuriyeti Türk gençliğine emanet etti.
Kendisinin
ölümünden sonra ne olacağı endişesini taşıyanlara da, ¨Mustafa Kemaller artık
20 yaşında” yanıtını vermişti. Cumhuriyette, ırk, din, mezhep, cins gözetilmez.
Cumhuriyetle, ümmet millet; kul birey oldu. Cumhuriyet, doğudaki yoksul bir
köyden Aziz Sancar’ı Nobel bilim ödülüne taşıyan; Anadolu’nun fakir bir
köyünden kimsesizleri Cumhurbaşkanlığı makamına çıkaran rejimin adıdır. Atatürk’ün mucizesidir Cumhuriyet...
1876’dan 2017’ye, Abdülhamid’den Erdoğan’a Türkiye’nin anayasaları. Baştan söylemeliyim;
bana göre bu değişiklikte iki görünür hedef vardır: Birincisi “Hedef 2023”
öncesinde Cumhuriyet rejimi yerine Kaddafi’nin “Libya İslam Cemahiriyesi” benzeri,
bir tek adam rejimi getirmek için mıntıka temizliği yapmak. Onun içindir ki bu
değişiklik salt bir hükümet etme sistemi değil, bir rejim değişikliğidir.
İkincisi ise birincisiyle iç içe; tek adama sınırsız yetkilerine karşın,
ömür boyu siyasi sorumsuzluk ve adli suçlarından yargılanmama güvencesi
sağlamak. Elbette
bunlar görünen olanlardır. Bir de bu değişikliği gerektirici ekonomik-politik
arka plan vardır. Asıl belirleyici olan da bu değişikliğin üzerinde yükseldiği,
iç ve dış ekonomik politik unsurları havi işte o platformdur.
Ülkemizi, ulusumuzu ve onun bileşenleri halklarımızı, tehdit eden çok
önemli ve ciddi bir rejim değişikliğiyle karşı karşıyayız. Yaşadığımız yıllara baktığımızda üzülmemek
olanaksız. Kaç askeri, kaç sivil diktatörlük gördük. Sanki bu ülkenin önüne hep
beterin de beterine doğru inen bir kaydırak koymuşlar, yuvarlanarak karanlık
bir çukura düşmekteyiz.
Önce 1960 darbesini gördük. Askeri darbelerin iyisi olmaz ama, onunla üç
politikacının canı, nice politika insanının hapishanelerde geçen yılları
pahasına da olsa, anayasa tarihimizin en özgürlükçü, en geniş siyasal temsili
olanaklı kılan 1961 Anayasası’na sahip olduk.
Sokaklarda yurtsever gençlerin yaşamlarına mal olan
çatışmaların yükseldiği 70’li yılları gördük.
Daha sonra idamlar, işkencede infazlar, yüz binleri aşan mahpuslar ve bir o
kadar “zor zanaat” sürgünleriyle 12 Eylül. Güçlü yönetim adına parlamenter
yönetimi zincire vurulmuş “Anayasa’sıyla”, 12 Eylül hukukunu sırtımıza yükleyen
askeri darbe yönetimine, yaşayarak tanık olduk.
Sonrasının
faili meçhul cinayetleri, kayıpları ve çatışmalarda yitirilen on binleriyle bir
doksanlı yıllarla tanıştık.
Ve
geldik bugüne. Bugün OHAL
koşullarında 12 Eylül’ün yaralayıp elimize verdiği parlamenter sistemi, tümüyle
kaldıracak ve yerine, Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın da tanımıyla “devletin tüm gücünü tek bir elde
toplayacak”, yani tek adam rejimini getirecek bir anayasa değişikliği için
referanduma gidiyoruz.
Ülkemiz tarihi bir dönemeçte; gün susup oturulacak gün değil, gün ülkemize,
insanımıza vefa ve vicdan borcunun hesap günüdür. İki değerli anayasa hocamızın milletvekillerine yazdıkları mektuplarındaki “Bugün bizim susmaya hakkımız
yok” sözleri, herkes için yaşamsal bir çağrıdır.
TÜRKİYE’NİN ANAYASALARI:
İlk anayasamız 1876 yılında, bir ferman anayasası olarak yürürlüğe girdi. İki kanatlı; Ayan Meclisi ve Meclisi Mebusan’dan oluşmakta; zamanın koşulları çerçevesinde parlamenter bir rejim getirmekteydi. Padişah II. Abdülhamid Han, ancak bir yıl tahammül etti. Bugünden tam 140 yıl önce 1877’de Meclisi Umumi’yi kapattı ve 33 yıl sürecek “tek adam rejimine” döndü.
1908’de ilan edilen II. Meşrutiyet, Abdülhamid’in de
sonunu getirdi.
Var olan anayasada değişiklikler yapılarak parlamenter sistem
güçlendirildi. İki önemli ilke anayasa tarihimize bu dönemde girmiştir. Biri,
devlet başkanının (padişahın), Meclis’te sadakat yemini etmesi, öteki de
meclislerin her yıl, padişahın davetine gerek olmaksızın kendiliğinden toplanıp
çalışmaya başlamasıdır.
İmparatorluk meclisleri 11 Nisan 1920 tarihinde işgal
kuvvetleri tarafından kapatılıncaya kadar çalışmalarını sürdürmüştür.
Daha sonra 1924 Anayasası yapılmış, rejimin parlamenter niteliği
sürdürülmüştür. Çok partili sisteme de bu anayasa ile geçilmiştir. 1961
Anayasası iki meclisli parlamenter rejimi benimsemiş ve 12 Mart 1971 darbesinde
büyük tahribata uğramasına rağmen 12 Eylül 1980’e kadar yürürlükte kalmıştır.
Hâlâ yürürlükte bulunan 12 Eylül Anayasası ise, yürütmenin ve başı olan cumhurbaşkanının yetkileri eskiye göre güçlendirilmiş de olsa, özünde bir parlamenter rejim anayasasıdır. 2007 yılında cumhurbaşkanının doğrudan halk tarafından seçilmesinin kabulü ve bir başka 12 Eylül (2010) referandumuyla bu özden uzaklaşmanın adımları atılmıştır. Özellikle yargı yürütmeye eklemlenmiştir. Ali Berham ŞAHBUDAK… 30.07.2023...
Kaynak “ Mustafa Kemal Atatürk, NUTUK, Hazırlayan: Taha Mazman, Bildik Basın Yayın
Dağıtım, 2009. İsmet İnönü, Hatıralar, Yayına hazırlayan: Sabahattin
Selek, Bilgi Yayınevi, Ankara, 2009. Utkan Kocatürk, Doğumundan
Ölümüne Kadar Kaynakçalı Atatürk Günlüğü, AAM, Ankara, 2015. Hikmet
Özdemir, Atatürk’ten Günümüze Cumhurbaşkanı Seçimleri, Remzi Kitabevi, 2007.Özer
Ozankaya, Cumhuriyet Çınarı, Ankara, 1994. Hamza Eroğlu, Türk İnkılap Tarihi,
Savaş Yayınları, Ankara, 1990. Sinan
Meydan, Akl-ı Kemal, İnkılap Kitabevi, İstanbul, 2014.
